ବଲାଙ୍ଗୀର ଜିଲ୍ଲା ପୂର୍ବ ପାଟଣା ରାଜ୍ୟର ଏକ ଅଂଶ ଥିଲା। ଦ୍ଵାଦଶ ଶତାବ୍ଦୀ ବେଳକୁ ଆଷ୍ଠ ମଲ୍ଲିକ ମାନଙ୍କ ତତ୍ତ୍ଵାବଧାନରେ ଏକ ସୁନ୍ଦର ସାଧାରଣତନ୍ତ୍ର ରାଜ୍ୟ ରୂପେ ଏହା ଖ୍ୟାତି ଲାଭ କରିଥିଲା। ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ଉତ୍ତରଭାରତ ରୁ ଚୌହାନ ବଂଶ ର ଆଗମନ ପରେ ଏଠାରେ ରାଜତନ୍ତ୍ର ଶାସନର ମୂଳଦୁଆ ପଡିଲା। ଚୌହାନ ଶାସକ ମାନେ ଥିଲେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଶକ୍ତିଶାଳୀ । ପଶ୍ଚିମ ଓଡିଶାର ଅଠର ଟି ଗଡ କୁ ନେଇ ଚତୁର୍ଦଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଶ୍ରୀ ରମାଇଁ ଦେଓ ପାଟଣା ରାଜ୍ୟର ସ୍ଥାପନ କରିଥିଲେ । ଏହି ବଂଶର ଦ୍ଵାଦଶ ତମ ରାଜା ଶ୍ରୀ ନରସିଂହ ଦେଓ ( ୧୫୪୯ -୧୫୫୭) ତାଙ୍କର ସାନ ଭାଇ ବଳରାମ ଦେଓଙ୍କୁ ବଲାଙ୍ଗୀର ତଥା ସାଲେଭଟା ଅଞ୍ଚଳ ଦାନ କଲେ । ବଲରାମ ଦେଓ ବଲାଙ୍ଗୀର ର ଉତ୍ତରକୁ ଅବସ୍ଥିତ ଜୁହ୍ନାଡିହ ଠାରେ ଗଡ ତିଆରି କରି ତାକୁ ବଳରାମ ଗଡ ବୋଲି ନାମିତ କରିଥିଲେ । କାଳ କ୍ରମେ ତାହା ଅପଭ୍ରଂଶ ହୋଇ ବଲାଙ୍ଗୀର ହୋଇଯାଇଛି। ପଟଣାର ରାଜଧାନୀ ଥିଲା ପାଟଣାଗଡ। ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ବଳରାମ ଦେଓ ସମ୍ବଲପୁର କୁ ଗଡଜାତର ରାଜଧାନୀ କୁ ଉଠାଇ ନେଲେ । ଫଳରେ ପାଟଣା ର ଗୁରୁତ୍ଵ ଲୋପ ପାଇଯାଇଥିଲା। ପୁଣି ଷୋଡଶ ଶତାବ୍ଦୀ ର ମଧ୍ୟ ଭାଗରେ ବଲରାମ ଦେଓ ନିଜ ରାଜଧାନୀକୁ ପାଟଣାଗଡ ଠାରୁ ୪୦ କି ମି ଦୂର ଦକ୍ଷିଣ କୁ ଅର୍ଥାତ ବଲାଙ୍ଗିର କୁ ନିଜ ରାଜଧାନୀ କୁ ଉଠାଇ ଆଣିଥିଲେ ।

୧୭୫୫ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ପାଟଣା ରାଜ୍ୟ ନାଗପୂର ର ମରାଠା ମାନଙ୍କ ଅଧିନକୁ ଆସିଲା ଏବଂ ସେମାନେ ୧୮୦୪ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏଠାରେ ଶାସନ କରିଥିଲେ । ୧୮୦୪ ରେ ଦ୍ଵିତୀୟ ମରାଠା ଯୁଦ୍ଧରେ ଇଷ୍ଟ ଇଣ୍ଡିଆ କମ୍ପାନୀ ଏହାର ଶାସନ କ୍ଷମତା ନେଲା ମାତ୍ର ୧୮୦୬ ମସିହାରେ ନାଗପୂରର ରାଜା ଙ୍କୁ କ୍ଷମତା ଫେରସ୍ତ କଲା । ୧୮୧୮ ମସିହାରେ ତୃତୀୟ ମରାଠା ଯୁଦ୍ଧରେ ନାଗପୂର ରାଜାଙ୍କୁ ଇଷ୍ଟ ଇଣ୍ଡିଆ କମ୍ପାନୀ ପୁଣି ଠାରେ ପରାସ୍ତ କରି ଶାସନ କ୍ଷମତା ନିଜ ଅକ୍ତିଆର କୁ ନେଇଗଲା। ବ୍ରିଟିଶ ଶାସନ ସମୟରେ ୧୮୧୯ ରେ ପ୍ରଶାସନିକ ବିଭାଜନ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇ ପାଟଣା ରାଜ୍ୟ ଦକ୍ଷିଣ ବିହାର ଓ ଛୋଟାନାଗପୂର ମହଲ ଭଳି ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ ହେଲା ଓ ୧୮୩୩ ରେ ଦକ୍ଷିଣ-ପଶ୍ଚିମ ଭାରତୀୟ ସୀମା ଏଜେନ୍ସି ର ତୃତୀୟ ନିୟମ ଅନୁଯାୟୀ ଏହାର ଶାସନ ବ୍ୟବସ୍ଥା ସ୍ଥିରୀକୃତ ହୋଇଥିଲା। ଯେତେବେଳେ ସେହି ଏଜେନ୍ସି ୧୮୫୪ ରେ ଉଚ୍ଛେଦ କରାଗଲା , ପାଟଣା ରାଜ୍ୟ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାବରେ ଛୋଟାନାଗପୂର ଆୟୋଗ ଙ୍କ ଆୟତ୍ତାଧୀନ ହୋଇଗଲା।୧୮୬୧ ରେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରଦେଶ ଗୁଡିକର ସୃଷ୍ଟି ପରେ ବାମରା, ରେଢାଖୋଳ, କଳାହାଣ୍ଡି ରାଜ୍ୟ ଓ ସମ୍ବଲପୂର ଜିଲ୍ଲା ଆଦି ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇ ପାଟଣା ରାଜ୍ୟ ଏକ ନୂତନ ପ୍ରଦେଶରେ ପରିଣତ ହେଲା । ୧୮୬୩ ରେ ଏହି ସମସ୍ତ ରାଜ୍ୟ ଗୁଡିକ ସାମନ୍ତବାଦୀ ରାଜ୍ୟ ରୂପେ ଘୋଷିତ ହେଲେ । ୧୯୦୫ ରେ ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ ଜିଲ୍ଲା ଗୁଡିକ ବେଙ୍ଗଲ କୁ ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ କରାଯାଇ ପୂର୍ବ ଓଡିଶା ତିଆରି କରିବା ପାଇଁ ଯୋଜନା କରାଗଲା ।

୧୯୦୫ ରେ ଓଡିଶା ଆୟୋଗଙ୍କ ଅଧୀନରେ ଏକ ରାଜନୈତିକ ପ୍ରତିନିଧି ପଦବୀ ସୃଷ୍ଟି କରାଗଲା । ୧୯୧୨ ରେ ବିହାର ଓ ଓଡିଶା ରାଜ୍ୟ ସ୍ଥାପିତ ହେଲା । ଏବଂ ଓଡିଶା ୧୯୨୨ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଓଡିଶା ପ୍ରାଦେଶିକ ଆୟୋଗ ଙ୍କ ତତ୍ତ୍ଵାବଧାନରେ ରହିଲା। ରାଜନୈତିକ ପ୍ରତିନିଧି ମାନଙ୍କ ମୁଖ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟାଳୟ ସମ୍ବଲପୂରରେ ରହିଲା ଓ ବିହାର ର ରାଜ୍ୟପାଳଙ୍କ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ନିୟନ୍ତ୍ରଣରେ ଚାଲିଲା । ଭରତ ସରକାରଙ୍କ ଅଧିନିୟମ ୧୯୩୫ ଅନ୍ତର୍ଗତ ପ୍ରାଦେଶିକ ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନ ଅନୁଯାୟୀ ପାଟଣା ସାମନ୍ତ ରାଜ୍ୟକୁ ଗଭର୍ଣ୍ଣର ଜେନେରାଲ ଙ୍କ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଶାସନାଧୀନ କରାଗଲା । ଗଭର୍ଣ୍ଣର ଜେନେରାଲ ଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ନିଯୁକ୍ତ ହୋଇଥିବା ରାଜନୈତିକ ପ୍ରତିନିଧି ସମ୍ବଲପୂର ଜିଲ୍ଲାର ମୁଖ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟାଳୟ ରେ ରହିଲେ ।

୧୯୪୮ ମସିହା ଜାନୁୟାରୀ ପହିଲାରେ ଓଡିଶା ସହିତ ପାଟଣା ରାଜ୍ୟ ର ମିଶ୍ରଣ ଘଟିଲା ଓ ଚୌହାନ ଶାସନର ବିଲୟ ଘଟିଲା । ଶ୍ରୀ ରାଜେନ୍ଦ୍ର ନାରାୟଣ ସିଂ ଦେଓ ଥିଲେ ଏହି ବଂଶ ର ଶେଷ ଶାସକ । କଳାହାଣ୍ଡି, ପାଟଣା  ଓ ସୋନପୁର ର ସମନ୍ଵୟରେ ବଲାଙ୍ଗିର ପାଟଣା ନାମକ ନୂତନ ଜିଲ୍ଲାର ସୃଷ୍ଟି ହେଲା । ୧୯୪୯ ନଭେମ୍ବର ପହିଲାରେ ପାଟଣା ଓ ସୋନପୂର ମୂଳ ଜିଲ୍ଲାରୁ ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ହୋଇ ବଲାଙ୍ଗିର ଜିଲ୍ଲା ର ସୃଷ୍ଟି ହେଲା ଏବଂ ବଲାଙ୍ଗିର, ପାଟଣାଗଡ, ଟିଟିଲାଗଡ ଓ ସୋନପୂର ଥଲା ତାର ଜିଲ୍ଲା-ଉପଖଣ୍ଡ । ପରବର୍ତୀ ସମୟରେ ବଲାଙ୍ଗିର ରୁ ସୋନପୂର ଅଲଗା ହୋଇ ବୀରମହାରାଜପୂର ଉପଖଣ୍ଡ ସହିତ ସୋନପୂର ଉପଖଣ୍ଡ କୁ ନେଇ ୧୯୯୩ ଅପ୍ରେଲ ପହିଲାରେ ସୁବର୍ଣପୂର ଜିଲ୍ଲା ପ୍ରତିଷ୍ଠା ହେଲା । ବର୍ତ୍ତମାନ ର ବଲାଙ୍ଗିର ଜିଲ୍ଲା ତିନି ଗୋଟି ଉପଖଣ୍ଡ ଯଥା ବଲାଙ୍ଗିର, ପାଟଣାଗଡ ଓ ଟିଟିଲାଗଡ କୁ ନେଇ ଗଠିତ ।

ରାମାୟଣ ରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ଗନ୍ଧମାର୍ଦ୍ଧନ ପର୍ବତ ର ଉତ୍ତର ପଶ୍ଚିମରେ ତଥା ତେଲ ନଦୀ ର ଦକ୍ଷିଣ ପାର୍ଶ୍ଵରେ ବଲାଙ୍ଗିର ଜିଲ୍ଲା ଅବସ୍ଥିତ । ଅନେକ ଗୁଡିଏ ପାହାଡ ଝରଣା ଦ୍ଵାରା ପରିବେଷ୍ଟିତ ଏବଂ ଅରଣ୍ୟାନୀ ଘେରା ଏହି ଜିଲ୍ଲା ଏକଦା ବହୁ ବନ୍ୟା ପ୍ରାଣୀ ଯଥା ବାଘ, ଗୟଳ, କୁଟୁରା, ସମ୍ବର, ହରିଣଙ୍କ ବିଚରଣ ସ୍ଥଳୀ ଥିଲା । ଏହି ପବିତ୍ର ସ୍ଥଳୀ ତାନ୍ତ୍ରିକ ସଂସ୍କୃତିର ମୂଳପୀଠ ଥିଲା ତଥା ସପ୍ତମାତୃକା ଓ ତନ୍ତ୍ରଯାନ ପ୍ରଥାର ଗୂଢ ଓ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ଜ୍ଞାନ ର ଅଧିକାରୀ ଥିଲା। ଭାରତର ଚାରୋଟି ଯୋଗିନୀ ପୀଠ ମଧ୍ୟରୁ ରଣିପୁର ଝରିଆଲ ର ଚୋଉଷଠି ଯୋଗିନୀ ମନ୍ଦିର ଅନ୍ୟତମ । ରାଣିପୁର ଝରିଆଲ କୁ ସୋମତୀର୍ଥ ନାମରେ ମଧ୍ୟ ଅଭିହିତ କରାଯାଇଛି । ଏହା ଶୈବ ଧର୍ମ, ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ, ବୈଷ୍ଣବ ଓ ତ୍ତାନ୍ତର ବିଦ୍ୟା ର ସମନ୍ଵୟ ବୋଲି ବିଶ୍ୱାସ କରାଯାଏ । ଅତୀତରେ ଏହି ସ୍ଥାନରେ ଗଣତନ୍ତ୍ର ଶାସନ ବ୍ୟବସ୍ଥା ପ୍ରଚଳିତ ଥିଲା, ଯାହାକି ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ଚୌହାନ ବଂଶର ରାଜା ରମଇଁ ଦେଓ , ଯାହାଙ୍କର ମା ଉତ୍ତରଭାରତ ମଣିପୂର ରୁ ଆସିଥିଲେ, ତାଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ଗଣତନ୍ତ୍ର ବ୍ୟବସ୍ତା ଲୋପ ହୋଇ ରାଜତନ୍ତ୍ର ବ୍ୟବସ୍ଥା ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା। ସେ ସମୟର କଳା ସ୍ଥାପତ୍ୟର ଧ୍ଵଂସାବଶେଷ କେବଳ ପାଟଣାଗଡ ବା ଟିଟିଲାଗଡ ରେ ନୁହେଁ ବରଂ ତୁଷୂରା ଓ ଝରିଆଲ ଠାରେ ମଧ୍ୟ ଅତୀତର ଗାଥା ଗାନ କରେ ।